Vrijednost mađarske forinte i obveznica pada, jer su evropski zastupnici osudili mađarskog premijera Viktora Orbana zbog ukidanja prava migranata, LGBT populacije i žena, kao i slobode medija, akademika i sudova. Nakon osude evropskih parlamentaraca, Evropska komisija je 18. septembra predložila suspenziju 7,5 milijardi eura iz budžeta Evropske unije (EU) namijenjenih Mađarskoj, kao odgovor na loše stanje ljudskih prava i vladavine prava u toj zemlji. Radi se o posljednjoj i najradikalnijoj mjeri koju EU poduzima tokom višegodišnje bitke Brisela i Budimpešte.
Vrhunac sage
Istini za volju, konačna odluka još nije donesena, a Evropska komisija je ostavila mogućnost mađarskoj vlasti da ipak dobije sredstva. Vlada Mađarske, koju predvodi desničarska stranka Fides, obećala je ozbiljne reforme. Tokom ljeta je Vlada aktivno radila i čak pripremila neke zakone koji će reformirati oblasti za koje je EU pokazala najveću zabrinutost, kao što je korupcija i manjkavosti u mađarskom sistemu javnih nabavki.
Orbanovoj Vladi ostavljen je rok do kraja ove godine da ostvari značajniji napredak u tim oblastima pa bi ipak mogla dobiti ovih 7,5 milijardi eura.
Posljednji događaji iz sredine septembra se čine kao vrhunac dugogodišnje sage i nesuglasica na relaciji EU – Mađarska. Ovoga puta, čelnici EU su sa jalovih poziva mađarskim političarima, odlučili poduzeti konkretne korake i udariti tamo gdje Mađarsku najviše boli – finansije. Kako uvjeravanja nisu dala rezultat, neko je shvatio da bi ovo morao biti najefikasniji način da EU nagovori Budimpeštu na neophodne reforme i promjene.
Činjenica je da „prijetnja“ dolazi u jako lošem trenutku za Mađarsku, koja itekako osjeća ekonomske posljedice sa jedne, a strahuje i od duge, hladne zima, sa druge strane.
U ovom slučaju Evropska komisija je koristila Uredbu o uslovljenosti, mehanizam koji se može primenjivati od 2021. godine, a koji dozvoljava Komisiji da predloži smanjenja za budžete članica EU ako smatra da postoji sistemski rizik u pogledu toga kako se troši novac.
Nisu sve članice EU bile zadovoljne ovim novim mehanizmom kada je dogovoren u ljeto 2020. tokom pregovora o tome kako podijeliti budžet EU od 1.800 milijardi eura za period 2021-27. godina. Upravo je Mađarska zajedno sa Poljskom osporila legalnost ovog mehanizma pred Evropskim sudom pravde u Luksemburgu, ali su izgubile ovaj pravni spor.
Primjena mehanizma ima svoja ograničenja. Evropska komisija ne može jednostavno uskratiti sredstva namijenjena članici EU ukazujući na ono za šta vjeruje da predstavlja dugotrajno podrivanje vladavine prava. Komisija mora konkretno da dokaže da sporne manjkavosti direktno utiču na to kako su potrošena određena sredstva EU.
Zato su poduzete brojne aktivnosti kako bi se u slučaju Mađarske mogao upotrijebiti ovaj mehanizam. Krenulo se sa propitivanjem mađarskog sistema javnih nabavki, uglavnom putem revizije, a na osnovu velikog broja izvještaja o zloupotrebi javnih sredstava za bogaćenje ličnosti bliskih desničarskom nacionalističkom premijeru Viktoru Orbanu.
Konkretne mjere
Brisel je objavio da je u 50 posto svih ugovora o javnim nabavkama u Mađarskoj, koji uključuju novac EU, postojao samo jedan ponuđač. U svih ostalih 26 zemalja članica EU taj procenata je bio 15 posto ili manje.
Stoga ne iznenađuje što je Komisija u aprilu ove godine prvi put pokrenula mehanizam protiv Mađarske. Intenzivna prepiska između Brisela i Budimpešte nije dala rezultate, a Mađarska nije učinila dovoljno da ublaži strahove Komisije.
Zato je Evropska komisija 18. septembra predložila suspenziju 65 posto budžetskih obaveza za tri operativna programa u okviru politike EU. Suspenzija je predložena za sredstva iz programa koji se tiču ekološke i energetske efikasnosti, integriranog transporta i regionalnog razvoja. To možda zvuči mnogo, ali ako se uzme u obzir da Budimpešta i dalje može dobiti oko 50 milijardi eura iz EU u narednih sedam godina, to i nije tako puno.
To što se čini da je Mađarska spremna rizikovati da izgubi oko petinu fondova koje je namijenila EU mnogima će djelovati smiješno, posebno Evropskom parlamentu čiji su članovi većinom glasova usvojili rezoluciju kojom se Mađarska naziva “hibridnim režimom izborne autokratije”, uz kritike vezane za nezavisnost pravosuđa i slobodu medija. Rezolucija je, međutim, neobavezujuća, a parlament se ne pita o fondovima EU.
Evropska komisija od Mađarska traži poduzimanje 17 konkretnih mjera koje će osigurati neophodne reforme, a samim tim i sredstva iz fondova EU, uključujući osnivanje radne grupe za borbu protiv korupcije, primjenu sistemskog korištenja istraživanja podataka u javnim nabavkama, poboljšanje imovinskih deklaracija, izmjene Krivičnog zakona kojima će se dozvoliti sudsko preispitivanje odluka tužilaštva, i što je najvažnije, osnivanje nezavisnog organa sa širokim ovlaštenjima da nadgleda sve te korake.
Mađarska je do sada počela da radi na nekim od mjera ili je obećala da će ih provesti, što je bilo nezamislivo početkom 2022. godine. Čak je i Evropska komisija priznala da u Budimpešti posljednjih nekoliko mjeseci postoji sve više dobre volje u tom pogledu.
Bez obzira na pravu namjeru Budimpešte, jedan od ključnih aspekata Uredbe o uslovljenosti jeste da ona ne dozvoljava razvlačenje unedogled. Jednom kada se pokrene, konačna odluka mora biti donesena u roku od devet mjeseci i ako je potrebno, mehanizam se može opet pokrenuti.
Sada je ključni datum 19. novembar, kada će Evropska komisija procijeniti koliki je napredak ostvarila Mađarska. Zatim je na Vijeću Evropske unije, koje ima mandat da izmijeni, odobri ili stavi veto na prijedloge Komisije, ali i preostalih 26 članica EU da donesu odluku glasanjem kvalificiranom većinom. Otprilike bi kompletna procedura mogla biti završena pred Božić.
Na koju će stranu prevagnuti Mađarska u velikoj mjeri zavisi od dvije stvari: od stanja ekonomije i stanja rata u Ukrajini. Sa galopirajućom inflacijom, nestabilnom forintom i ogromnim računima za energiju koji se gomilaju, vlada zasigurno osjeća pritisak. Orbanu je potreban svaki eurocent koji može dobiti.
Sa Rusijom koja doživljava teške poraze u Ukrajini, sumnjičavom EU u pogledu kineskog ekonomskog prisustva u Evropi, Orbanov manevarski prostor je sve manji.
