U nizu ekonomskih turbulencija koje je sa sobom donijela pandemija koronavirusa, jedna od najizraženijih i najrasprostranjenijih odnosi se na poremećaje u lancima snabdijevanja, koji su se kao bumerang vratili mnogim velikim evropskim i svjetskim kompanijama koje su se u prethodnim godinama, prvenstveno zbog cjenovne primamljivosti, mahom oslanjale na azijske izvore sirovina i opreme, ali i gotovih proizvoda iz vlastitih fabrika koje su rado izmještali na tamošnja tržišta sa neuporedivo jeftinijom radnom snagom nego u matičnim zemljama. Naime, pandemijska ograničenja protoka robe, koja su, između ostalog, rezultirala šesterostrukim poskupljenjem kontejnerskog transporta robe iz Kine za SAD i Evropu, nagnale su većinu spomenutih kompanija da preispitaju svoje lance snabdijevanja, a u malim ekonomijama, poput bosanskohercegovačke, pobudila nadu da će u slučaju preusmjeravanja evropskih proizvođača na geografski bliže dobavljače, odnosno “reshoringa” (povratak proizvodnih pogona u matične države) ili “nearshoringa” (prijenos poslovnog procesa u obližnju zemlju), na mala vrata privući brojne strane investitore koji su ih do sada uglavnom zaobilazili u širokom luku.
Uvjetovana šansa
“Pandemija COVID-19 unijela je haos u globalne lance snabdijevanja. Poremećaji izazvani pandemijom natjerali su kompanije da razmišljaju o povećanju otpornosti proizvodnje kroz kraće, diverzifikovanije lance snabdijevanja, geografski bliže lokacije, veću proizvodnju u zemlji i povećanje zaliha”, konstatira se u studiji Potencijal Zapadnog Balkana za privlačenje stranih investicija u postpandemijskom periodu, koju je realizirao Komorski investicioni forum Zapadnog Balkana (KIF ZB6) u saradnji sa Bečkim ekonomskim institutom (WIIW) i uz podršku Projekta komorskog partnerstva za Zapadni Balkan, uz ocjenu da bi regionalne ekonomije “mogle imati velike koristi od trenda vraćanja proizvodnje multinacionalnih kompanija iz Azije u Evropu“.
U Studiji se ističe da region treba iskoristiti šansu za privlačenje novih investicija u postpandemijskom periodu, “jer je pandemija doprinijela promjenama u globalnim lancima snabdijevanja i kompanije sve češće traže efikasnije i brže puteve isporuke, bez rizika i dodatnih troškova, geografski pristupačnije lokacije za izmještanje proizvodnje, kao i pouzdane poslovne partnere i dobavljače“. No, kako se ističe u Studiji, da bi se navedena šansa iskoristila, potrebna su ulaganja u obrazovanje kvalifikovanog stručnog kadra, razvoj infrastrukture i podsticajnog ekonomskog ambijenta koji će region Zapadnog Balkana učiniti konkurentnijim.
Potvrdno odgovarajući na suštinsko pitanje – mogu li (i kako) regionalne privrede iskoristiti potencijalne promjene u globalnoj proizvodnji, u kontekstu eventualnog premještanja proizvodnje evropskih kompanija s udaljenih azijskih lokacija na Zapadni Balkan Studija se fokusira na proizvođače iz Njemačke, članice Evropske unije sa daleko najrazvijenijom ekonomskom saradnjom sa balkanskim zemljama.
Pozivajući se na istraživanje DIHK Going International 2021, provedenom među 2.400 njemačkih kompanija sa poslovanjem u inozemstvu, koje je pokazalo da 40 posto njih ima problema sa lancem snabdijevanja, od kojih 68 posto razmišlja o promjenama, u Studiji se opaža da “čak i ako se samo mali dio toga realizira, to će i dalje biti značajno za male privrede Zapadnog Balkana”.
“Privrede Zapadnog Balkana prirodan su izbor za izmještanje proizvodnje u okolne zemlje – geografski su blizu Njemačke (i zapadne Evrope općenito), proizvodni troškovi su među najnižima u cijeloj Evropi.
Neke agencije za promociju investicija sa Zapadnog Balkana izjavile su, u intervjuima sa projektnim timom partnerskih komora, da već primjećuju povećan interes stranih kompanija”, napominje se u Studiji, uz opasku da “istraživanja i intervjui pokazuju da je većina njemačkih kompanija koje su investirale u Zapadni Balkan zadovoljna svojim iskustvom”.
Prema spomenutim istraživanjima, glavni razlozi za investiranje u Zapadni Balkan su relativno niske zarade radnika, geografski položaj i obrazovana radna snaga, s tim što važan faktor predstavljaju i kulturološka bliskost sa Njemačkom, kao i prethodna pozitivna iskustva njemačkih kompanija sa ljudima iz naše regije.
Međutim, u Studiji se sugerira da će Zapadni Balkan “možda morati promijeniti narative o svojoj privredi” – od destinacije koja investitorima nudi niske troškove, u destinaciju koja nudi visok kvalitet.
Naime, osim što kao najveći odvraćajući faktor za rad na Zapadnom Balkanu navode loše državno upravljanje, prvenstveno političku nestabilnost, njemački investitori kao glavni razlog za izostanak veće saradnje sa lokalnim kompanijama ističu činjenicu da ne smatraju da su im one u stanju pružiti odgovarajući kvalitet i standarde.
“Tokom posljednjih 15 godina, strategija privlačenja stranih investitora na Zapadni Balkan zasnivala se prije svega na niskim troškovima i dostupnosti jeftine radne snage, niskim porezima i izdašnim pogodnostima koje vlada daje stranim investitorima. Umjesto da se promoviraju kao jeftine destinacije, zemlje regiona bi mogle imati koristi od promocije sebe kao kao visokokvalitetnih destinacija – unapređivanjem i modernizacijom obrazovnih sistema, infrastrukture i upravljanja te saradnjom između domaćih i stranih kompanija, kako bi se obezbijedilo pozitivno prelivanje tehnologije“, upozorava se u Studiji.
U kojoj mjeri su zaključci iz Studije u skladu sa realnošću, prvenstveno kada je riječ o tvrdnji da “mnoge njemačke firme razmišljaju o promjeni svojih lanaca snabdijevanja, a Zapadni Balkan je jedan od regiona koji je prirodni izbor“, odnosno koliko su tokom pandemije destabilizirani lanci snabdijevanja njemačkih kompanija i da li one zaista razmišljaju o tzv. reshoringu, pitanja su na koja Stefanie Ziska, direktorica Predstavništva njemačke privrede (AHK) u Bosni i Hercegovini, odgovara prilično diplomatski, ne otvarajući prostor za bilo kakvu euforiju, ali ni ne negirajući mogućnost jačeg fokusiranja privrednika iz Njemačke na BiH i regiju u cjelini.
Njemačka strategija
“Predstavništvo njemačke privrede u BiH kroz svakodnevne aktivnosti nastoji promovirati Bosnu i Hercegovinu kao jednog od strateških partnera i ciljeva za njemačke privredne subjekte.Upoznati smo sa izvještajem Bečkog instituta za međunarodne ekonomske studije, u čijoj izradi smi i mi učestvovali, i radujemo se što veliki broj organizacija prepoznaje potencijal ovog područja, kao jedan od strateških ciljeva za ulaganje. Svakako da će nadolazeći period pokazati u kojem obimu i mjeri će njemačke kompanije preusmjeriti svoju proizvodnju i pogone na teritorij Bosne i Hercegovine i Zapadnog Balkana“, kaže Ziska za Business Magazine.
Ona ne raspolaže podacima o tome u kojem procentu su njemačke kompanije trenutno usmjerene na azijsku rutu snabdijevanja i u kojim industrijskim oblastima je ta povezanost s Azijom najizraženija, ali je zato vrlo precizna kada je riječ o glavnim komparativnim prednostima, osim geografske blizine, koje bi možda mogle nagnati njemačke kompanije da svoje lance snabdijevanja u većem obimu od dosadašnjeg preusmjere na BiH i Zapadni Balkan, kao i o glavnim odvraćajućim faktorima zbog kojih su njemački investitori u cjelini do sada uglavnom zaobilazili našu regiju.
“Pored neposredne blizine tržištu Evropske unije, postoje brojni potencijali koji su interesantni njemačkim kompanijama.
Neke od komparativnih prednosti su sigurno značajna industrijska baza i dostupnost sirovina, kvalifikovana radna snaga i niska stopa poreza na dobit, zajedno sa valutom koja je vezana za euro. Pored navedenog, BiH ima značajne elemente za privlačene stranih investitora kao članica CEFTA-e i ugovornog odnosa sa Evropskom unijom u vidu Sporazuma o stabilizaciji i pridruživanju. Privredne grane kao što su turizam, digitalizacija i poljoprivreda svakim danom dobijaju sve više na značaju…
Prisutne poteškoće su svima dobro poznate, a ogledaju se prvenstveno u glomaznom državnom i administrativnom aparatu, nedovršenim infrastrukturnim projektima, visokoj stopi nezaposlenosti i velikoj migraciji stanovništva prema zapadnoj Evropi“, sumira Ziska.
Regionalna saradnja
U Studiji se posebno naglašava da se korist od eventualnog izmještanja proizvodnje evropskih kompanija na Zapadni Balkan ne odnosi samo na privlačenje većeg broja stranih kompanija, “već znači i da strane i domaće kompanije sarađuju bliže i intenzivnije”.
Precizirajući da se ta saradnja može odvijati u formama poput razmjene znanja i informacija, zajedničkog razvoja proizvoda ili udruženog lobiranja za zajedničke interese, u Studiji se napominje da je istraživanje među lokalnim kompanijama ukazalo da one preferiraju upravo takve oblike saradnje, te da bi stoga “vlasti i komore mogle imati interesa da posvete posebne napore kako bi olakšale domaćim i stranim kompanijama saradnju na neki od navedenih načina”.
“Privrede Zapadnog Balkana mogu pokušati i da iskoriste više potencijala, koji proizlaze iz regionalne saradnje i integracije te zajedničkog regionalnog tržišta, kada je riječ o lokalnim i regionalnim izvorima. Ukoliko ne mogu pronaći robu ili usluge u jednoj od ekonomija Zapadnog Balkana, strani investitori bi tu istu robu ili uslugu mogli naći u drugoj ekonomiji Zapadnog Balkana, a što bi lanac vrijednosti održavao kratkim i na regionalnom nivou”, sugerira se u Studiji.
