Prema definiciji Ujedinjenih nacija, razvojna banka je finansijska institucija koja je primarno orijentirana na ponudu dugoročnih kapitalnih novčanih izvora za projekte koji generiraju pozitivne eksterne efekte i koje privatni kreditori ne finansiraju u dovoljnoj mjeri. To se, prije svega, odnosi na finansiranje infrastrukturnih i drugih kapitalnih objekata po povoljnijim uvjetima nego kod komercijalnih banaka, potom na kredite privrednim subjektima koji obezbjeđuju tzv. bazne proizvode za dalju preradu u vlastitoj industriji, projekte razvoja poljoprivrede, putne i saobraćajne infrastrukture, zapošljavanja nove radne snage, itd, itd.
U pravilu, radi se o projektima u kojima će se dalja prerada odraziti na povećanje inputa i vrijednosti proizvoda. Ukratko, ako nemamo da izgradimo vlastitu baznu proizvodnju, a ako je imamo zašto bi izvozili sirovi aluminij i željezo, umjesti da ih pretvorimo u razne proizvode i uređaje pa tek onda izvezli.
Ovako široko data definicija pruža razne varijante formiranja nacionalnih razvojnih banaka: jedinstvena nacionalna razvojna banka, sektorska banka za pojedine oblasti investiranja, specijalizirana banka za određene poslove kao što su izvozni, uvozni i sl.
Pored toga, postoje i međunarodne (regionalne) razvojne banke koje finansiraju investicione razvojne projekte i programe strukturnog prilagođavanja, kao i razvoj institucija u zemljama članicama, odnosno konkretne razvojne projekte privrednih subjekata iz ovih zemalja, za koje se sredstva ne mogu pribaviti pod povoljnijim uvjetima iz privatnih izvora ili na tržištu kapitala.
Svaka zemlja ima razvojne banke, bez obzira na društveno uređenje, a postoje i međudržavne razvojne banke, tipa Svjetska banka(WB), Međunarodni monetarni fond (IMF), Evropska investiciona banka (EIB), Evropska banka za obnovu i razvoj (EBRD), itd, itd.
Bh. specijaliteti
Pored nešto iznad dvadesetak komercijalnih banaka, i u Bosni i Hercegovini djeluju dvije razvojne banke sa stopostotnim državnim kapitalom: Razvojna banka FBiH u Sarajevu i Investiciono – razvojna banka Republike Srpske (IRB RS) u Banjoj Luci. Svaka radi samo za sebe i za svoj entitet, s koliko uspjeha vidjet ćete u nastavku teksta.
Osnivač Razvojne banke FBiH je entitet Federacija FBiH, a njen rad reguliran je posebnim zakonom Parlamenta entiteta. Banka je pravni sljednik Investicione banke Federacije BiH d.d. Sarajevo od 1. jula 2008. godine, koji se uzima kao datum njenog osnivanja.
Nadzor nad radoma Banke vrši se u skladu s Uredbom o kriterijima i načinu vođenja nadzora nad poslovanjem Razvojne banke FBiH od strane Vlade FBiH. Agencija za bankarsvo FBiH u svom posljednjem godišnjem izvještaju navodi da podaci o njenom poslovanju nisu uvršteni u izvještaj o poslovanju i superviziji banaka od strane ove agencije!?
Uprava se sastoji od Skupštine, Nadzornog odbora, upravljačkih i ostalih službi. Skupštinu čini Vlada FBiH, a premijer Vlade je predsjednik Skupštine. Nadzorni odbor ima sedam članova. Imenuje ih Skupština, odnosno entitetska Vlada na period od pet godina. Članovi Nadzornog odbora ne mogu biti politički aktivni i ne mogu obavljati upravljačke funkcije u drugim bankama. Ova odredba zakona omogućava da obavljaju upravljačke funkcije u drugim preduzećima (koja ne spadaju u banke) te institucijama čije je funkcioniranje vezano za rad Razvojne banke.
Upravu čine predsjednik, potpredsjednik i dva izvršna direktora – direktor za istraživanje, razvoj i kreditiranje i direktor za podršku poslovanju i upravljanje sredstvima. Prema posljednjim podacima, ima oko 150 zaposlenih.
Specifičnost poslovanja Razvojne banke FBiH je ta da je Parlament FBiH u potpunosti isključen iz upravljanja Bankom!? Skupština, čiju ulogu obavlja izvršna vlast (Vlada FBiH), imenuje Nadzorni odbor i Upravu, koja ima veoma široka ovlaštenja.
Prema članu 13. Zakona o Razvojnoj banci, Vlada Federacije BiH jednom godišnje podnosi Parlamentu Federacije BiH na usvajanje izvještaj o poslovanju i planu poslovanja, nakon njegovog usvajanja na Skupštini, odnosno entitetskoj Vladi. Na taj način zakonodavna vlast u potpunosti je isključena iz upravljanja bankom (i javnim sredstvima) te nema odgovornost za funkcioniranje Razvojne banke FBiH, u slučaju neprihvatanja izvještaja i smjene Uprave i Nadzornog odbora.
Parlament FBiH je, dakle, lišen bilo kakve odgovornosti. Razvojna banka FBiH podliježe obavezi eksterne državne revizije i ima Odbor za internu reviziju, te Odjeljenje za internu reviziju u svom sastavu.
Osnivač Investiciono-razvojne banke Republike Srpske (IRB RS) je Republika Srpska. Nešto je starija od banke u Federaciji BiH, formirana je 2007. godine. IRB RS sastoji se od Skupštine, Nadzornog odbora i Uprave Banke. Funkciju Skupštine, kao slične banke u Federaciji BiH, vrši Vlada entiteta. Nadzorni odbor ima sedam članova, a imenuje ga Narodna Skuština RS na osnovu konkursa na četiri godine. Članovi Nadzornog odbora ne mogu biti politički aktivni, niti obavljati funkcije u izvršnoj vlasti.
Upravu IRB RS čini direktor i šest izvršnih direktora. Izvršni direktori su direktori fondova kojima upravlja IRB RS: Fond za stanovanje RS, Fond za razvoj i zapošljavanje RS, Akcijski fond RS, Fond za restituciju, Fond za nekretnine i potraživanja i Fond za razvoj istočnog dijela RS.
Po strukturi poslovanja i organiziranja, uočljivo je da je IRB RS potpuno drugačija od Razvojne banke FBiH. Dok u Federaciji BiH ova banka daje klasične kredite uz (povoljniju) kamatu, u Republici Srpskoj upravlja vladinim fondovima i kreditira njihove komitente u odgovarajućem obimu.
Kao u Parlamentu Federacije BiH, tako i u Republici Srpskoj Narodna skuština RS nema aktivnu ulogu u upravljanju Bankom. Prema članu 13. Zakona o IRB RS, Narodna Skuština imenuje članove Nadzornog odbora koji imaju ogromne ovlasti i Upravu. Izvještaji o radu IRB RS podnosi se Narodnoj skupštini, ali članovi 13. do 15. i 16. do 19. Zakona o IRB RS definiraju široka ovlaštenja Nadzornog odbora i Uprave u upravljanju Bankom.
Na pomenuti način Narodna skupština RS je svoju odgovornost za upravljanje sredstvima u potpunosti prenijela na Nadzorni odbor i Upravu. Kao u Federaciji BiH, u upravljanje IRB RS involvirana je izvršna vlast (Vlada RS ima fukciju Skupštine), ali je moć odlučivanja u potpunosti prenesena na osobe koje imaju funkcije u Upravi i Nadzornom odboru.
IRB RS podliježe obavezi eksterne državne revizije, ima Odbor za internu reviziju i Odjeljenje za internu reviziju u svom sastavu. Statut IRB RS detaljno uređuje organizaciju, organe Banke, nadležnosti, internu reviziju, kontrole, pravila poslovanja i druga značajna pitanja.
Pat i patašon
Po visini kapitala, datim kreditima i potraživanjima može se slobodno zaključiti da se Razvojna banka FBiH i IRB RS razlikuju kao dvometraš Pat i metar i frtalj Patašon, nekada popularni likovi u američkim filmskim komedijama. Kreditni portfolio, odnosno kapital i potraživanja Investiciono – razvojne banke RS su osam puta viši od kapitala i portfolija Razvojne banke Federacije BiH.
U Izvještaju IRB RS za 2018. godinu tako se navodi da je u prošloj godini portfolio datih kredita IRB RS preko komercijalnih banaka dostigao 1,710 milijardi konvertibilnih maraka, dok su kreditni portfolio i potraživanja Razvojne banke FBiH na dan 31. decembar 2018. godine, prema finansijskom izvještaju, iznosili 234,8 miliona KM.
Uzeti krediti iz sredstava Investiciono – razvojne banke RS preko komercijalnih banka u prošloj godini iznosili su čak 459,8 miliona KM sa stopom rasta devet procenata. To je najveći kreditni portfolio od svih banaka u RS, s učešćem 84 posto u ukupnim obavezama po uzetim kreditima na nivou entiteta. Veoma transparentno (vidi tabelu u prilogu) IRB RS daje pregled dosadašnjih zajmova, a na portalu se mogu naći i pojedinačni komitenti i način otplate kredita.
Evidentno je da je najviše novca ove jedine razvojne banke u Republici Srpskoj otišlo na kreditiranje proizvodnje čak 713,5 miliona konvertibilnih maraka, potom stambene kredite pojedincima 431,8 miliona KM. Brojni mladi na taj način došli su do stana ili kuće, po veoma povoljnim kamatama, ali i veliki broj učesnika u ratnim događanjima koji imaju posebne povlastice. Ne može se isključiti ni finansiranje poljoprivrede na koju je do sada plasirano više od 130 miliona KM te za druge djelatnosti početno pokretanje biznisa, posebne linije za mala i srednja preduzeća više od 150 miliona KM.
S druge strane, u kreditnom potfoliju Razvojne banka FBiH koji je zaključno s 2018. godinom iznosio 234,8 miliona KM (vidi tabelu u prilogu), najveće učešće također je imala proizvodnja, ali sa svega 67,3 miliona KM, potom poslovanje nekretninama i iznajmljivanje sa 47 miliona KM i na trećem mjestu javna uprava i odbrana sa 38,6 miliona KM te na četvrtom mjestu trgovina sa 29 miliona KM.
Svako razuman bi se zapitao šta ima poslovanje nekretninama i iznajmljivanje s razvojem, pa i javna uprava koja raspolaže značajnim finansijskim sredstvima iz poreza i drugih izvora. Reklo bi se na mostu dali, na ćupriji uzeli. Razvojna banka je formirana i u startu finansirana iz budžeta (krediti Svjetske banke i IMF-a koje vraća vlast), a sad uzima i kredite od svoje banke za javne potrebe. I to se smatra ulaganje u razvoj!
S druge strane, poljoprivrednici u Federaciji BiH lani su od svoje Razvojne banke dobili tek 9,2 miliona KM povoljnih razvojnih zajmova, ugostiteljstvo 1,8 miliona, saobraćaj, skladištenje i komunikacije 1,3 miliona, itd. Indikativno, pod stavkom Ostalo podiljeno je 20,3 miliona KM povoljnih kredita. Ako nema obrazloženja šta se krije pod ostalom, s razlogom se valja zapitati kome je otišao taj novac.
Interesantno je, također, da se servisiranje svih razvojnih kredita koje odobravaju razvojne banke obavlja preko komercijalnih banaka, kojima za tu uslugu pripada određeni procent kamate. Bankarski interes, odnosno kamata na zajmove razvojnih banaka za dugoročne kredite u prosjeku iznosi oko četiri procenta godišnje, što je bez sumnje veoma povoljno u odnosu na zajmove privatnih komercijalnih banaka. Uobičajeno se dijeli sa dva, 50 posto razvojnoj banci, a 50 posto banci serviseru.
Kako dalje
Iz tabela koju dajemo u prilogu možete primijetiti da se preko Investiciono – razvojne banke Republike Srpske, po veoma povoljnim uvjetima plasiraju sredstva poznatih svjetskih banaka za pomoć u razvoju: Evropska investiciona banka EIB, Banka za društveni razvoj u Evropi CEB, Svjetska banka iz EAF kreditne linije za mala i srednja preduzeća. Razvojna banka FBiH izuzeta je iz međunarodnih programa, jer ne zadovoljava nijedan poznati svjetski kriterij da bi bila ono što ima u svom nazivu.
Po svemu šta se radi i kako se radi s Razvojnom bankom FBiH, ona bi morala hitno doživjeti potpunu rekonstrukciju ili nestati sa scene i ustupiti prostor i sredstva (aktivu i pasivu) nekoj novoj razvojnoj banci većeg bh. entiteta, koja bi radila na sasvim drugim osnovama. Ovo što se sada dešava jednostavno ne vodi ničemu, Banka vrti kapital koji je dobila prilikom osnivanja i od toga žive zaposleni u njoj, bez veće koristi za društvo.
S druge strane, u institucijama Vlade FBiH (ministarstvima) vrte se značajna sredstva za razne vrste bespovratnih podsticaja, koji se dijele bez odgovarajućih kriterija. A mogla bi biti oplođavana povoljnim kreditima preko Razvojne banke u mnogim područjima privrednog djelovanja.
Da zaključimo, Federaciji BiH hitno treba neka nova razvojna banka koja bi radila po poznatim kriterijima za takve finansijske ustanove, formiranjem fondova za kreditiranje privrede i poljoprivrede po prioritetima, bazna i prerađivačka poljoprivreda i industrija, finalizacija proizvoda.
I na kraju da dodamo, rad i djelovanje razvojnih banaka mora biti transparentno i podložno sudu javnosti. IRB RS je u tom pogledu daleko ispred Razvojne banke FBiH. Na web stranici Investiciono – razvojne banke Republike Srpske svako ko poželi može naći podatke po svim kreditnim linijama, ko je zajmoprimac, koliki je iznos, kamata, godine povrata.
Za razliku od IRB RS, web-stranica Razvojne banke FBiH ne sadrži nijedan podatak o kreditnim linijama i iznosima koji su odobreni pojedinim zajmoprimcima, ko je zajmoprimac i pojedinačni iznosi po linijama. Ova vrsta kredita ne može, niti smije biti tajna. Uostalom radi se o novcu poreskih obveznika koji na taj način finansiraju budžete i razvoj. Niko ne bi smio u tom pogledu uvesti javni embargo.
){kind=link}