Piše: Armin Zeba
Mada se ulaganje u naučnoistraživački rad, odnosno projekte i institucije te vrste, već godinama deklarativno navodi kao jedan od prioriteta na putu ka intenzivnijem ekonomskom razvoju Bosne i Hercegovine, u praksi se dešava malo toga konkretnog i naša zemlja u tom segmentu, a posljedično i u ekonomiji i brojnim drugim društvenim oblastima, sve više zaostaje za razvijenim svijetom. Kuda vodi takav pristup, pokazao je i posljednji Izvještaj o globalnoj konkurentnosti Svjetskog ekonomskog foruma (WEF), u kojem je Bosna i Hercegovina, kao i ranijih godina, najgore rangirana (117. mjesto među 141 analiziranom zemljom) u kategoriji Inovacijske sposobnosti, pri čemu je situacija naročito loša kada je riječ o kvalitetu istraživačkih institucija, koji je ocijenjen sa 1,1 od mogućih 10 poena.
Koliko je takav plasman realan i u čemu leže osnovni uzroci tako lošeg stanja, dileme su čije smo rasvjetljavanje potražili od prof. dr. Dženane Husremović, prorektorice za naučnoistraživački/umjetničkoistraživački rad Univerziteta u Sarajevu, koja nam već u uvodnom razjašnjavanju metodologije predmetnog istraživanja nudi dovoljno materijala za otklanjanje praktično svih nedoumica u vezi sa suštinom problema.
Neprepoznata vrijednost
“Indikator 12.06. u okviru 12. stuba određenja konkurentnosti (eng. Research Institutions prominence), predstavlja Prominentnost ili istaknutost (vidljivost) istraživačkih institucija.
Vrijednost ovog indikatora određuje se kao zbir rangova svih istraživačkih institucija u jednoj zemlji koje su uključene u SCImago Institutions Rankings (SIR).
SIR je je resurs za znanstvenu evaluaciju, koji kao izvor podataka koristi SCOPUS (citatna baza sa sažecima koja pripada ELSEVIER-u) i koji služi za snimanje, vrednovanje i rangiranje znanstvene aktivnosti univerziteta i naučnoistraživačkih institucija. SIR indeks je klasifikacija akademskih i naučnoistraživačkih institucija rangiranih na osnovu kompozitnog indikatora koji obuhvata tri područja – istraživačka produkcija (50 posto), inovacije (30 posto) i društveni uticaj koji se mjeri vidljivošću na webu (20 posto).
Na SCImago Institutions Rankings (SIR) registrovane su samo tri institucije visokog obrazovanja iz Bosne i Hercegovine – Univerzitet u Sarajevu, Univerzitet u Banjaluci i Univerzitet u Tuzli. Nema niti jedne vladine institucije, zdravstvene institucije, privatne institucije ili bilo koje druge organizacije koja se bavi naukom tako da je registrirana u SCOPUS bazi.
Usporedbe radi, na istom portalu za Hrvatsku je registrirano osam institucija, od čega je jedna vladina institucija (Institut Ruđer Bošković) i dvije kliničke bolnice. U Srbiji je 10 registriranih ustanova, od čega su dvije vladine ustanove i dvije zdravstvene ustanove – bolnice.
Ovo nam govori da se trenutna naučna produkcija u BiH registrira isključivo na tri univerziteta, da vlada nema svoj bilo kakav istraživački institut sa naučnom produkcijom koja je registrirana u SCOPUS-u. Da bi nauka napredovala, ona mora biti prepoznata kao strateška vrijednost, a to se onda mora vidjeti kroz budžete.
Našoj vlasti i politici, sudeći prema budžetima, ne treba nauka. Ulaganje u nauku je mizerno, nauka nije vrijednost ovog društva“, upozorava Husremović u izjavi za Business Magazine, pritom radi ilustracije svojih konstatacija podsjećajući da se u dokumentu Strateški pravci razvoja visokog obrazovanja u Federaciji BiH 2012-2022. godina navodi se da je spori ekonomski napredak doveo do toga da se u nauku ulaže manje od 0,1 posto bruto društvenog proizvoda, a da je ta stopa prije 1990-ih bila viša od jedan posto.
“Neulaganje u razvoj istraživačke infrastrukture, neprepoznavanje naučnog rada kao društveno važnog, nekvalitetno obrazovanje učenika na preduniverzitetskom nivou, prosječni broj godina provedenih u obrazovanju (9,7), kao i neposvećivanje pažnje razvoju naučnog/kritičkog mišljenja (indikator 6.08, rezultati PISA istraživanja 2018.), doveli su nas do toga da u ovom trenutku nemamo ni dovoljno obrazovanu radnu snagu za istraživački rad, niti činimo nešto da zadržimo naučnike u Bosni i Hercegovini.
S druge strane, veliki broj naučnika porijeklom iz BiH djeluje u drugim državama svijeta, ali mi činimo jako malo da sa njima uspostavimo jake veze kako bi nam pomogli u razvoju nauke na području Bosne i Hercegovine. Stoga je ovaj plasman sasvim realan (uzimajući u obzir kako je izračunat indikator) i ujedno vrlo dobar pokazatelj trenutnog stanja naučne misli, potrebe za naukom i vrednovanja nauke kao pokretača društva“, potcrtava Husremović.
Na opasku da, posmatrano iz laičkog ugla, djeluje da su loše ocjene inovacijskih sposobnosti u koliziji s činjenicom da bh. inovatori žanju uspjehe širom svijeta, ona taj prividni nesklad objašnjava vrlo jednostavnom paralelom u vidu činjenice da “u svakoj populaciji postoje pojedinci olimpijci“.
“Tako i u našoj, bosanskohercegovačkoj populaciji, žive i rade ljudi koji su posvećeni naučnoistraživačkom radu, a koji rezultira sjajnim inovacijama.
Međutim, sistematsko zanemarivanje nauke i niska društvena valorizacija nauke (što se vidi i prema izdvajanju za nauku), dovela je do toga da se mladi naraštaji ne obrazuju za naučno promišljanje, kod njih se nedovoljno razvijaju interesi za nauku i posljedično u samoj populaciji mali broj ljudi se uopće odlučuje za naučnoistraživačke karijere“, pojašnjava Husremović, koja na pitanje o tome koliko je Univerzitet u Sarajevu blizu ili daleko od evropskih standarda vezanih za naučno-istraživački angažman studenata i nastavnog osoblja, daje odgovor kojim, uz navođenje brojnih konkretnih pokazatelja, da situacija ipak nije u potpunosti crna i da se, pa makar u u obliku samo dvije-tri svijetle tačke, nazire svjetlo na kraju tunela.
Rijedak izuzetak
“Univerzitet u Sarajevu je jedan od tri univerziteta registriran u SIR-u.
Prvi je po naučnoj produkciji u BiH, a samo u 2018. godini na Univerzitetu je realizirano 557 naučnoistraživačkih, umjetničkoistraživačkih, stručnih i umjetničkih projekata, od čega je 207 međunarodnih projekata sufinansiranih iz Evropske unije i drugih međunarodnih fondova i izvora (uključujući i akcije COST-a), te 350 projekata sufinansiranih vlastitim sredstvima organizacionih jedinica UNSA, kroz saradnju sa privredom, ili iz budžeta kantonalnih, entitetskih, te državnih resornih ministarstava i njihovih fondova.
Tokom 2018. godine, Univerzitet je zabilježio učešće u 29 projekata podrške nabavci prioritetne opreme za naučnoistraživački/umjetničkoistraživački rad i 20 naučnoistraživačkih i istraživačko-razvojnih projekata (su)finansiranih od Federalnog ministarstva obrazovanja i nauke, u ukupnom iznosu od 764.447,80 KM.
Ove godine je Ministarstvo obrazovanja, nauke i mladih Kantona Sarajevo objavilo poziv za raspodjelu sredstava u ukupnoj vrijednosti 2,8 miliona KM za naučnoistraživačke projekte i naučnoistraživačku opremu. Univerzitet u Sarajevu je kroz svoje aplikacije uspio da dobije grantove u vrijednosti od oko 2,3 miliona maraka. Ove godine su naši naučnici, kao članovi konzorcija, donijeli četiri nova HORIZONT 2020 istraživačka projekta.
U ovom trenutku, Univerzitet učestvuje u devet H2020 projekata, što nas čini vodećom institucijom u Bosni i Hercegovini po broju projekata u ovom programu. Uspjeh Univerziteta svakako doprinosi i činjenici da je stopa učešća bh. institucija u H2020 programu 13,5 posto, što je iznad prosjeka stope uspjeha EU zemalja, koji iznosi 11,5 posto.
Mi bilježimo učešće u okvirnim programima za istraživanje još od Okvirnog programa 5 (FP5), a do sada su naši fakulteti i instituti učestvovali u ukupno 47 projekata. Zahvaljujući svim aktivnostima 2019. godine naš univerzitet je nagrađen od strane Evropske komisije logom za izvrsnost u istraživanju.
Trudimo se maksimalno da obezbijedimo sredstva za pretplatu na relevantne bibliografske baze – Web of Science, Scopus, EBSCO, Science Direct, bez kojih jednostavno ne možete biti naučno produktivni. Mi se puno trudimo da povećamo naučnu produkciju na Univerzitetu, posebno među mladim istraživačima, ali nam u tome treba mnogo više pomoći zajednice. Nauka traži ulaganja, mobilnost, suradnju, kreativnost, otvorenost, adaptibilnost, fleksibilnost budžeta… – to moraju razumjeti naši osnivači, političari i šira javnost, kako bi nas podržali u razvoju nauke“, zaključuje Husremović.
