Vještačka inteligencija donosi revoluciju tržišta rada

Najbogatije zemlje svijeta moraju se pripremiti na posljedice raširene upotrebe vještačke inteligencije, koja će promijeniti radna mjesta – formirat će se nova, a neka će nestati, upozoravaju iz Organizacije za ekonomsku saradnju i razvoj (OECD) u svom izvještaju Perspektive zapošljavnja 2023 fokusiranom na uticaj vještačke inteligencije na tržište rada.

Zapanjujući napredak

Vještačka inteligencija može automatizirati zadatke koji se ponavljaju, što može povećati efikasnost i produktivnost te osloboditi radnike da se fokusiraju na kreativnije  zadatke

“Vještačka inteligencija postigla je zapanjujući napredak, do te mjere da je u nekim područjima postalo teško, ako ne i nemoguće, razlikovati njene rezultate od ljudskih.

To postavlja hitna i važna pitanja o budućnosti rada, jer vještačka inteligencija ima potencijal da transformira naše društvo i način na koji radimo, baš kao što su to imale inovacije poput kompjutera i interneta. Sa svojom sposobnošću da analizira velike količine podataka, percipira svijet oko sebe i generira tekst, vještačka inteligencija bit će  koristan alat za neke radnike, dok će druge istisnuti.

Iako ekonomisti generalno ne vjeruju da će vještačka inteligencija dovesti do kraja rada, oni izazivaju zabrinutost u vezi s njenim uticajem na plate i zapošljavanje“, navodi se u izvještaju.

Obrazlažući konstataciju da će uticaj vještačke inteligencije na radnike “vjerovatno biti i pozitivan i negativan“, iz OECD-a opažaju da ona može automatizirati zadatke koji se ponavljaju, “što može povećati efikasnost i produktivnost te osloboditi radnike da se fokusiraju na kreativnije i zadatke višeg nivoa“, što, kako se zaključuje u izvještaju, može dovesti do novih radnih mjesta i većih plata za radnike koji imaju vještine potrebne da iskoriste prednosti novih tehnologija.

Dominacija muškaraca

Iako do danas postoji malo dokaza o negativnim efektima vještačke inteligencije na zapošljavanje, to može biti zato što je njeno usvajanje još uvijek na relativno niskom nivou ili zato što se firme radije oslanjaju na dobrovoljne otkaze i odlazak u penziju kako bi izvršili prilagođavanje radne snage. Stoga je bilo kakvim negativnim efektima vještačke inteligencije na zapošljavanje potrebno vrijeme da se materijaliziraju“, poentira se u Izvještaju, pri čemu se precizira da vještačku inteligenciju u Sjedinjenim Američkim Državama koristi samo 3,2 posto kompanija, dok se u Evropskoj uniji taj procenat kreće od dva posto u Latviji do 23 posto u Irskoj.

S druge strane, što se tiče radnika kojima vještačka inteligencija donosi najveće benefite, u Izvještaju se objašnjava da je, prema istraživanju OECD-a, radna snaga sa specijaliranim AI vještinama koncentrirana u nekoliko visokokvalificiranih zanimanja – matematičari, aktuari, statističari, programeri softvera i aplikacija, ICT menadžeri, stručnjaci za baze podataka i mreže te inženjeri elektrotehnologije.

“AI radna snaga je nesrazmjerno visokoobrazovana i muška. Preko 60 posto AI radne snage ima najmanje tercijarnu diplomu, a manje od 40 posto odnosi se na žene.

Što se tiče plata, u svim evropskim zemljama OECD-a skoro 50 posto AI radne snage u distribuciji zarada učestvuej sa više od 80 posto. Oglasi za posao u kojima su veoma relevantne vještine vezane za vještačku inteligenciju, nude se veće plate od prosjeka, uz premiju veću od one koja se odnosi na druge vještine (softverske, kognitivne ili upravljačke)“, ističe se u Izvještaju.

“S negativne strane, vještačka inteligencija preuzimanjem zadataka koje su ranije obavljali ljudi, može dovesti do pada plata i mogućnosti zapošljavanja određenih vrsta radnika“, ističe se u izvještaju.

U 2022. godini, kroz nova istraživanja i studije slučaja, OECD je u osam svijih zemalja članica prikupio podatke o uticaju vještaćke inteligencije na radnike, donosno radna mjesta u proizvodnim i finansijskim sektorima. Kao primjeri tog uticajam, u izvještaju se navode tehnologija za prepoznavanje slika koja identificira rezervne autodijelove sa fotografija koje su postavili kupci, sistem kompjuterskog vida za lociranje alata i njihovo donošenje na pravo mesto u fabrici i u pravo vreme, te alat koji pomaže radnicima na održavanju u otklanjanju osnovnih uzroka kvarova na mašinama ispitivanjem baze podataka o problemima iz prethodnih usluga i njihovim rješenjima.

“Iako je usvajanje vještačke inteligencije i dalje na relativno niskom nivou, brz napredak, smanjenje troškova i sve veća dostupnost radnika sa vještinama povezanim sa vještačkom inteligencijom ukazuju na to da bi ekonomije OECD-a mogle biti na rubu AI revolucije. Dostupni podaci sugeriraju da udio firmi koje su usvojile vještačku inteligenciju ostaje jednocifren, ali je vjerovatno da će otprilike trećina velikih firmi to učiniti“, procjenjuje se u Izvještaju, uz opasku da više od polovine anketiranih finansijskih i proizvodnih kompanija troškove navodi kao glavnu prepreku za usvajanje vještačke inteligencije. Druga najveća identificirana prepreka je nedostatak vještina za uvođenje vještačke inteleigencije u proces rada.

S negativne strane, vještačka inteligencija, preuzimanjem zadataka koje su ranije obavljali ljudi, može dovesti do pada plata i mogućnosti zapošljavanja određenih vrsta radnika

“Ipak, cijena tehnologije s vještačkom inteligencijom ubrzano opada – na primjer, od 2018. godine troškovi obuke sistema za klasifikaciju slika su se smanjili za 63,6 posto, a kako vještačka inteligencija ulazi u javnu domenu može se očekivati da će se još ubrzati stopa po kojoj ti troškovi padaju.

Generativne aplikacije kao što je ChatGPT postaju sve dostupnije, uz nisku mjesečnu naknadu ili čak besplatno, a istovremeno raste dostupnost radnika sa odgovarajućim vještinama. Istraživanje OECD-a sugerira da se AI radna snaga više nego utrostručila između 2012. i 2019. godine. U kombinaciji s činjenicom da je AI tehnologija opće namjene, odnosno tehnologija koja može uticati na cijelu ekonomiju, indikacija je da bi vještačka inteligencija uskoro mogla prodrijeti na radna mjesta, utičući na sve sektore i zanimanja“, potctava se u Izvještaju, u kojem se precizira da je povećavanje produktivnosti ključna motivacija za poslodavce da usvoje vještačku inteligenciju.

S duge strane, kako napominju iz OECD-a, radnici mogu imati koristi od vještačke inteligencije kroz poboljšanje kvaliteta rada i vlastitog zadovoljstva poslom.

Visokokvalificirana zanimanja su najizloženija napretku u vještačkoj inteligenciji, a najmanje su ugroženi pomoćnici u pripremi hrane, radnici u poljoprivredi, šumarstvu i ribarstvu te čistači

“Vještačka inteligencija ima potencijal da eliminira opasne ili dosadne zadatke i umjesto toga stvori složenije i zanimljivije. Može povećati angažman radnika, dati im veću autonomiju, pa čak i poboljšati njihovo mentalno zdravlje. Neki radnici također mogu imati koristi od većih plata.

Iako postoje potencijalne koristi, postoje i značajni rizici, uključujući i zapošljavanje. Firme ne kriju činjenicu da je jedan od njihovih glavnih motiva za ulaganje u vještačku inteligenciju poboljšanje performansi radnika i smanjenje troškova osoblja. Stoga ne iznenađuje da je oko 20 posto radnika u finansijama i proizvodnji izjavilo da su veoma ili izuzetno zabrinuti zbog mogućnosti gubitka posla u narednih deset godina“, rezimira se se u Izvještaju.

Moralne dileme

Kada je riječ o rizicima vezanim za kvalitet posla i etičkim dilemama koje sa sobom donosi vještačka intelignecija, iz OECD-a apostrofiraju da “iako AI ima potencijal da poboljša određene aspekte kvaliteta posla, postoje izvještaji da ona može povećati intenzitet rada i stres“.

“Postoji hitna potreba za djelovanjem politike kako bi se osiguralo da se AI razvije i koristi na pouzdan način. To znači da AI mora biti sigurna i poštovati osnovna prava kao što su privatnost, pravičnost i pravo na organiziranje, transparentnost i objašnjivost. To također znači da mora biti jasno ko je odgovoran u slučaju da nešto krene po zlu.

Proaktivna i odlučna akcija nije važna samo za zaštitu radnika, već i za promoviranje AI inovacija i širenja, jer smanjuje neizvjesnost. Principi poput onih koje je razvio OECD mogu pomoći u promoviranju upotrebe AI koja je inovativna i pouzdana te koja poštuje ljudska prava i demokratske vrijednosti“, sugerira se u Izvještaju.

Podsjećajući da je ključna razlika između vještačkie inteligencije i prethodnih tehnologija u tome što je AI sposobna automatizirati nerutinske zadatke, autori Izvještaja objašnjavaju da je, ona najviše napredovala u oblastima kao što su redoslijed informacija, memoriranje, brzina percepcije i deduktivno zaključivanje, koje su mahom  povezane sa nerutinskim, kognitivnim zadacima, što, kako se konstatira, proširuje potencijalni obim automatizacije znatno izvan onoga što je ranije bilo moguće.

“Poboljšana sposobnost vještačke inteligencije da završi ove nerutinske zadatke izaziva nove brige o pomjeranju poslova za zanimanja za koja se ranije smatralo da su nepropusne za automatizaciju. Zanimanja u finansijama, medicini i pravnim djelatnostima, koja često zahtijevaju višegodišnje obrazovanje, a čije se osnovne funkcije oslanjaju na akumulirano iskustvo za donošenje odluka, mogu se iznenada naći u opasnosti od automatizacije.

Zanimanja koja su najizloženija napretku u vještačkoj inteligenciji su visokokvalificirana zanimanja – poslovni profesionalci, menadžeri, izvršni direktori i profesionalci za nauku i inženjering. Nasuprot tome, najmanje su izloženi pomoćnici u pripremi hrane, radnici u poljoprivredi, šumarstvu i ribarstvu te čistači.

Koncept edukacije

“Što se tiče kontinuirane edukacije, opravdanost javne intervencije i javnog finansiranja programa obuke je manje jasna. Javna intervencija bi bila opravdana ako tržišni neuspjesi ili prepreke pružanju obuke i učešću spriječe firme da obezbjede optimalnu količinu obuke. Da li je to tako, tek treba dokazati. Međutim, ono što je jasno jeste da će među preprekama za obuku koje su općenito opisane (OECD, 2021[40]), jedna vrsta posebno, informacijske barijere, vjerovatno biti posebno važna u slučaju obuke za AI. U OECD-ovim istraživanjima AI poslodavaca i radnika, velika većina ispitanih radnika čula je za vještačku inteligenciju (95 posto u finansijama i 93 posto u proizvodnji), ali većina je rekla da je teško objasniti šta znači taj pojam (52 posto u finansijama i 60 posto u proizvodnji).

Drugi razlog zašto količina obuke za vještačku inteligenciju koju pružaju kompanije možda nije dovoljna, pa stoga javna intervencija može biti opravdana, je taj što se koristi od obuke za AI mogu ostvariti ne samo za firmu već i za društvo općenito. Zapravo, cilj bi bio dvostruk – rješavanje nedostatka raznolikosti u AI radnoj snazi, a posebno nedovoljne zastupljenosti žena, te rješavanje pitanja nedostatka vještina koji sprečava usvajanje vještačke inteligencije“, navodi se u Izvještaju.