Prije nešto više od 20 godina uspostavljeni su platni sistemi Centralne banke Bosne i Hercegovine, čime je unutrašnji platni promet u našoj zemlji sa nekadašnjih zavoda za platni promet, koji su naslijedili socijalističke službe društvenog knjigovodstva, u potpunosti prebačen na komercijalne banke. Od tada je putem platnih sistema CBBiH realizirano oko 623 miliona transakcija, ukupne vrijednosti od blizu 1,4 biliona konvertibilnih maraka. Šta je ta reforma donijela učesnicima u bosanskohercegovačkom platnom prometu, odnosno koje su sve prednosti aktuelnog u odnosu na bivši sistem, objašnjava Saša Lemez, rukovodilac Službe za informatičku podršku Odjeljenja za platne sisteme Centralne banke BiH, koji u razgovoru za Business Magazine daje i svoje viđenje dosadašnjih dometa registara računa i kredita koje vodi krovna bh. finansijska institucija.
BM: Na osnovu 20-godišnjeg iskustva sa postojećim konceptom platnog prometa u BiH, šta biste izdvojili kao njegove glavne prednosti u odnosu na stari SDK/ZPP sistem, a šta su njegove eventualne manjkavosti?
LEMEZ: Transformacija platnog prometa koja se dešavala tokom 2000. godine je u osnovi povezana sa promjenama u privrednom sistemu i finansijskom podsistemu. Postavke platnog sistema su usvojene 1998. godine, kada su se u Madridu entitetske vlade složile da je nepotrebno postojanje Službe društvenog knjigovodstva/Zavoda za platni promet i kada je određen rok za njihovo ukidanje 31. decembra 2000. godine. Centralna banka BiH, u skladu sa svojom ulogom definisanom Zakonom o CBBiH – “…dužnosti, zadaci i obaveze CBBiH su da potpomogne ili uspostavi i održava odgovarajuće platne i obračunske sisteme…“, preuzela je funkciju vođenja cjelokupnog procesa, te uspostavila BPRV (bruto poravnanja u realnom vremenu) i Žiro kliring sistem. Platni promet je 5. januara 2001. godine uspješno prenesen na komercijalne banke. Ukidanje SDK/ZPP i prelazak platnog prometa na banke je rezultat širih društvenih promjena koje su u skladu sa razvojem tržišne privrede i djelovanja ekonomskih zakonitosti i mehanizama.
Cilj ovih promjena se ogledao u bržim transakcijama među učesnicima platnog prometa, smanjenju troškova platnog prometa, razvoju tržišta novca, jačanju kreditne funkcije banaka, efikasnijem sistemu ubiranja javnih prihoda te većem koeficijentu obrta novčane mase. Mišljenja sam da su ovi ciljevi uspješno ispunjeni.
Glavne prednosti postojećeg sistema platnog prometa u poređenju sa starim SDK/ZPP sistemom su smanjeni troškovi platnog sistema, efikasniji i brži sistemi plaćanja, eliminisanje monopola i savremeniji sistem (elektronsko i mobilno bankarstvo, kartično poslovanje, digitalne usluge…).
Manjkavosti reforme platnog prometa, koje su nastale ukidanjem SDK/ZPP-a, a koje su se odnosile na problem prinudne naplate i mogućnost otvaranja računa kod više poslovnih banaka i u slučajevima blokiranog računa su riješene. CBBiH je uspostavljanjem Jedinstvenog registra računa poslovnih subjekata omogućila uvid u status (aktivan, blokiran, ugašen) u sve račune poslovnih subjekata otvorene kod komercijalnih banaka. Entitetska ministarstva finansija su u sklopu svojih nadležnosti zakonski uredila proces prinudne naplate, tako da su početni problemi izbjegavanja prinudne naplate prevaziđeni.
BM: Koliko je osnovan utisak da sadašnji sistem platnog prometa pogoduje prvenstveno komercijalnim bankama, koje po tom osnovu, putem provizija, stiču izuzetno velike prihode, dok za učesnike platnog prometa (i pravna i fizička lica) nema naročitih benefita?
LEMEZ: Ne bih se složio sa vašom konstatacijom, jer su benefiti koje sadašnji sistem platnog prometa pruža korisnicima (fizička i pravna lica) višestruki:
niže cijene platnih naloga – princip koji se primjenjuje je formiranje cijene naknade po nalogu, bez obzira na iznos, za razliku od bivšeg principa po iznosu naloga. Zbog ovog principa i zbog toga što se i na male naloge plaća fiksna nadoknada, stiče se pogrešan utisak da je platni promet skuplji nego što je bio ranije. Međutim, velika plaćanja su oslobođena velikih iznosa provizija, jer se i na te iznose plaća fiksna naknada. Generalno, analize su pokazale da je u cjelini sistem višestruko jeftiniji od starog sistema; mogućnost izbora poslovne banke – ne postoji monopol na usluge platnog prometa te klijenti mogu birati poslovnu banku s kojom će da rade; dostupnost usluga – klijentima je na raspolaganju razgranata mreža filijala poslovnih banaka, ATM-ova i POS-ova;savremeni trendovi – korištenjem elektronskog i mobilnog bankarstva te kartičnog poslovanja, usluge platnog prometa postaju još jeftinije, brže i dostupnije.
BM: U kontekstu prethodnog pitanja, koliki ukupan prihod komercijalne banke godišnje ostvare ubiranjem provizije za usluge platnog prometa? Ima li prostora za sniženje cijena njihovih usluga te vrste i koliko su one u skladu sa evropskim standardima?
LEMEZ: CBBiH ne posjeduje podatke o prihodu koji komercijalne banke ostvare od prihoda na provizije za usluge platnog prometa, jer nema nadležnosti nad supervizijom poslovnih banaka.
Centralna banka ne može reagovati na određivanje naknada poslovnih banaka, jer se radi o tržišnoj utakmici, gdje su od presudnog značaja za smanjenje tarifa naknada promjena ustaljenih navika konzumenata ovih usluga i masovnije uvođenje elektronskog bankarstva u primjenu.
Ovdje je bitno napomenuti da se CBBIH u upravljanju i rukovođenju platnim sistemima koje je uspostavila i održava, rukovodi međunarodnim principima i pravilima. Među ovim principima spadaju i Principi za infrastrukture finansijskih tržišta, koje je donio Komitet za platne i tržišne infrastrukture (CPMI) Banke za međunarodna poravnanja (BIS) u Bazelu.
Jedan od ovih principa odnosi se i na određivanje visina naknada za usluge platnog prometa, koji propisuje da je potrebno voditi računovodstvo troškova održavanja platnog sistema na godišnjoj osnovi i revidirati cijene da bi sistem bio finansijski samoodrživ. Centralna banka BiH, poštujući ovaj princip, vrši reviziju troškova i usklađivanje naknada, tako da su trenutne cijene za platne naloge u BPRV-u 1,20 KM za naloge izvršene do 12 časova, odnosno tri KM za naloge nakog 12 časova. Cijene Žiro kliring naloga su 20 feninga za prvo poravnanje, 25 feninga za drugo poravnanje, 30 feninga za treće poravnanje i 35 feninga za četvrto poravnanje. Napominjem da se ove cijene odnose samo na međubankarski unutrašnji platni promet te da u slučaju unutarbankarskog platnog prometa (plaćanje između dva klijenta iste banke) nema ovih troškova.
U cijenu naknade za izvršenje platnog naloga koji klijent plaća poslovnoj banci ulaze i drugi troškovi koje poslovna banka ima, kao i poslovna politika te banke. Stoga je preporuka klijentima da izvrše analizu tržišta i ustanove koja poslovna banka pruža najpovoljnije uslove za usluge platnog prometa te da koriste elektronsko i mobilno bankarstvo koje pruža značajno niže cijene za ove usluge.
BM: Kada je riječ o odnosu komercijalnih banaka prema klijentima, kako gledate na praksu da se žirokliring nalozi uglavnom primaju samo do 12 sati za isti dan, mada se poravnanja vrše do 15:30 – da li i šta s tim u vezi može poduzeti CBBiH?
LEMEZ: Kao što se i sami naveli, CBBiH je, u nastojanju da što više produži radni dan i omogući plaćanje isti dan kada je nalog i predat u poslovnu banku, u Žiro kliring sistem uvela i četvrto poravnanje koje se izvršava u 15:30. Svi nalozi koje do ovog vremena pristignu u žiro kliring sistem se izvršavaju isti dan. Takođe i nalozi u BPRV sistemu se izvršavaju do 16 časova.
CBBiH nema ingerencije nad kontrolom poslovanja komercijalnih banaka te nije u mogućnosti da utiče na vrijeme izvršavanja naloga.
Napominjem da nije praksa kod svih banaka, jer u BPRV sistemu je omjer transakcija do 12 i iza 12 časova 50 – 50 posto, dok se kod žiro kliring sistema u trećem poravnanju, koje je u 13:30 časova, izvrši 23 posto od ukupnog broja transakcija, odnosno 16,5 posto u četvrtom poravnanju (15:30 časova).
BM: Uvidom o podatke o transakcijama u platnim sistemima CBBiH, vidljivo je da vrijednost BPRV transakcija raste mnogo brže nego njihov broj (od 2001. njihov broj je otprilike utrostručen, a vrijednost povećana za gotovo devet puta), dok je kod žirokliringa trend obrnut (broj transakcija je povećan za četiri puta, a njihova vrijednost za otprilike dva i po puta) – šta se može zaključiti iz takvih pokazatelja (laički posmatrano, rast vrijednosti BPRV transakcija ukazuje na jačanje ekonomije, a smanjenje pojedinačnih vrijednosti žirokliring uplata na previše birokratiziran sistem usljed kojeg se pojedine transakcije koje se mogu izvršiti odjednom, bespotrebno raščlanjuju na više njih)?
LEMEZ: Rast broja i vrijednosti BPRV transakcija nesumnjivo ukazuje na jačanje ekonomije. Kod Žiro kliring sistema takođe dolazi do povećanja broja transakcija, što može ukazivati na povećano korištenje usluga platnog prometa, umjesto dosadašnjeg gotovinskog plaćanja. Tome su nesumnjivo doprinijeli trendovi korištenja elektronskog i mobilnog bankarstva, koje je brže, jednostavnije i jeftinije, te samim tim klijentima i privlačnije.
Kod Žiro kliring sistema se ne može očekivati proporcionalan rast vrijednosti transakcija, jer vas moram napomenuti da su to transakcije “male vrijednosti “ do 10.000KM, tako da rast vrijednosti ove transakcije dovodi do promjene transakcija iz žiro kliring u BPRV transakciju i to se onda odražava kroz porast vrijednosti BPRV transakcija.
BM: Koliko svrsishodnim se do sada pokazao Centralni registar kredita u smislu dokazivanja boniteta klijenata finansijskih institucija koje traže kredit i, posljedično, smanjenja procenta loših kredita? S tim u vezi, koliko su opravdane primjedbe da banke i druge finansijske institucije nedovoljno ažurno vode evidenciju o kreditnoj historiji svojih klijenata?
LEMEZ: Sistem evidentiranja zaduženja je uspostavljen u aprilu 2006. godine za pravna i januaru 2007. godine za fizička lica. Uspostava i niz unapređenja, koja su uslijedila, inicirani su potrebom finansijskih institucija za pouzdanim, jedinstvenim i sveobuhvatnim izvorom podataka, na osnovu kojeg mogu brzo i jednostavno doći do kvalitetnih i sveobuhvatnih informacija koje će dalje koristiti za procjenu boniteta klijenata. Obzirom da finansijske institucije koje se bave plasiranjem zajmova najveći procenat ukupnih prihoda ostvaruju kamatama po kreditima, opravdana je svrha postojanja, održavanja i razvijanja sistema Centralnog registra kredita, kao izvora podataka za dalje kvalitetne poslovne odluke.
Naravno, korist uspostave ovakvog sistema nemaju samo finansijske institucije koje plasiraju zajmove, već i druge institucije koje se bave analizom, regulativom i nadzorom finansijskog sektora.
Na kraju, klijenti (pravna i fizička lica) imaju korist uspostave i održavanja sistema CRK, jer on pomaže da se ubrza, pojednostavi i snizi cijena procesa odobravanja finansijskih sredstava. Sa druge strane, ukoliko se za poslovne odluke koriste izvještaji koje nudi CRK, klijenti sa nepovoljnim kreditnim izvještajem se indirektno štite od dodatnog prezaduživanja, kao što se i finansijske institucije štite od rizičnih plasmana.
Mogućnost uvida u lični kreditni izvještaj, za pravna i fizička lica, obezbijedila je da se pronevjere vezane za iznos zaduženja i zloupotrebe ličnih podataka lakše utvrde, ako ne spriječe ovim sistemom.
Koliko se finansijske institucije oslanjaju na sistem CRK pri donošenju poslovnih odluka, govori i podatak o broju preuzetih izvještaja iz sistema, koji je veći od milion od početka 2021. godine.
Adekvatna upotreba podataka koje prezentuje CRK bi trebalo da umanji izloženost banaka troškovima i riziku neneplativih potraživanja jer nudi informacije koje mogu poslužiti kao mehanizmi rane detekcije klijenata koji predstavljaju sistemski rizik za instituciju.
Obzirom da su finansijske institucije u inicijalno uspostavljeni CRK dostavile cjelokupne kreditne portfolije, utvrđeno je da je procenat zaduženja koja su neredovno vraćana, a odobrena prije uspostave CRK, 13 posto za pravna, a devet posto za fizička lica. Trenutno je situacija znatno drugačija, pa na nekvalitetna zaduženja otpada 9,5 posto za pravna i osam posto za fizička lica od ukupno plasiranih zaduženja.
Bez adekvatne kontrole od strane finansijskih institucija, klijenti su skloni prezaduživanju, što osim posljedica za klijenta ima posljedice na sliku kvaliteta ukupnog kreditnog potfolija i procjenu rizika finansijskih institucija pri odobravanju novih zajmova. S druge strane, klijentima koji imaju pozitivan finansijski izvještaj sistem značajno pomaže da izgrade reputacijski kolateral i daje veću moć pregovaranja oko uslova kredita.
Što se tiče dijela pitanja koje se odnosi na ažurnost evidencija, Centralna banka aktivno prati i radi na podsticanju institucija za koje se utvrdi da neažurno dostavljaju podatke u sistem, da dostave ažurne podatke. Oni koji najviše mogu pridonijeti tome da se kreditna evidencija dostavlja ažurno, osim samih finansijskih institucija, su i nadležne agencije za bankarstvo te klijenti koji redovno prate i informišu se o svom kreditnom izvještaju.
BM: U kojoj mjeri je ustrojen Jedinstveni registar računa pravnih lica? Preciznije rečeno, koliko prostora još uvijek ima za manipulante koji imaju i po nekoliko blokiranih, ali i isto toliko otvorenih računa putem kojih mogu nesmetano vršiti transakcije?
LEMEZ: Problem prinudne naplate je riješen donošenjem zakona o unutrašnjem platnom prometu na entitetskom nivou. Tim zakonima je definisano vođenje glavnog računa, način blokade glavnog i ostalih računa te zabrana bankama da otvaraju nove račune poslovnim subjektima koji imaju blokirane račune. Na ovaj način je spriječena mogućnost otvaranja novih računa, odnosno rada sa računima koji nisu blokirani, jer ukoliko nema dovoljno sredstava na glavnom računu za namirenje naloga za prinudnu naplatu, propisana je jasna procedura blokade svih ostalih računa poslovnog subjekta.
BM: Do sada je u BiH ugašeno blizu 400.000 računa pravnih lica – šta su osnovni razlozi njihovog gašenja? Istovremeno, blokirano je oko 100.000 računa – koje vrste blokada tu prevladavaju i koliki je ukupan dug zbog kojih su ti računi blokirani?
LEMEZ: U Jedinstveni registar računa pravnih lica CBBiH se prikupljaju podaci o imaocu računa, broju računa, statusu računa (aktivan, blokiran, ugašen) te datumu promjene statusa. U JRR-u ne postoje podaci o stanju sredstava na tim računima, iznosu blokade u slučaju blokiranih računa, niti razloga blokade. Takođe ne postoje ni informacije o razlozima gašenja računa, s tim da je potrebno napomenuti da se jedan veliki broj ugašenih računa odnosi i na gašenje računa prilikom statusnih promjena banaka. U slučaju pripajanja dvije banke, svi računi banke koja se pripaja nekoj drugoj banci za zatvaraju.
BM: Koliko smo u ovom trenutku blizu ili daleko od uvođenja registra računa fizičkih lica – koliko je s tim u vezi jedinstven stav unutar CBBiH i šta su glavni argumenti za njegovo uvođenje, odnosno kontraargumenti u odnosu na primjedbe protivnika tog registra?
LEMEZ: Centralna banka BiH, cijeneći potrebu za postojanjem registra računa fizičkih lica, pripremila je tehničke preduslove za uspostavljanje tog registra. U međuvremenu su na entitetskom nivou doneseni zakoni o izmjenama i dopunama zakona o unutrašnjem platnom prometu, kojima se na entitetskom nivou uspostavljaju ti registri.
Nesumnjivo je da postoji potreba za postojanjem registra sa podacima o računima fizičkih lica koji bi se koristili i za potrebe institucija ovlaštenih za provođenje zakona, kao i građana koji imaju probleme prilikom različitih sudskih postupaka (ostavinske rasprave, prinudna naplata i slično). Vjerujem da će ovo pitanje u dogledno vrijeme da se riješi na zadovoljavajući način.
